1. કૃષિક્ષેત્રનું મહત્વ સમજાવો.
અથવા કૃષિક્ષેત્રે નિષ્ફળ જાય તો ઔદ્યોગિક ક્ષેત્રે માઠી અસર થાય છે.
અથવા
કૃષિક્ષેત્રને દેશનું કરોડરજ્જૂ કહેવામાં આવ્યું છે.
ઉત્તર : ભારતમાં કૃષિક્ષેત્ર પુરાતન કાળથી મહત્વનું રહ્યું છે. ભારત કૃષિ–ઉત્પાદન, રોજગારી અને નિકાસ–કમાણી જેવી બાબતોમાં કૃષિક્ષેત્ર પર ખૂબ નભતું હોવાથી ભારતને ખેતીપ્રધાન દેશ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
ભારતમાં કૃષિક્ષેત્ર દેશની જીવાદોરી સમાન છે, તેથી તેને કરોડરજ્જુ સમાન દરજ્જો આપવામાં આવે છે એટલે કે ભારતીય અર્થતંત્રમાં વિવિધ ક્ષેત્રો કૃષિક્ષેત્ર ઉપર અવલંબે છે.
જો કોઇ કારણસર ભારતમાં કૃષિક્ષેત્ર તેના ખેત ઉત્પાદનમાં નિષ્ફળ જાય તો અનાજ, શાકભાજી, ફળ–ફયાદિ, ફૂલો જ નહિ પણ ઉદ્યોગોમાં કાચા માલ તરીકે વપરાતો રોકડિયો પાક પણ નિષ્ફળ જાય છે. આ પ્રકારનાં સંજોગોમાં દેશના લોકોને ખેતીજન્ય ચીજવસ્તુઓ પૂરતા પ્રમાણમાં મળી રહેતી નથી. તે ખૂબ ઊંચા ભાવો એ પ્રાપ્ત થાય છે. જેથી લોકોનું જીવન ખૂબ જ પ્રભાવિત થાય છે.
દેશની વસ્તીનો મોટો ભાગ (2011ની વસ્તી ગણતરી મુજબ 68.8% વસ્તી) ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં વસવાટ કરતો હોવાથી એમ કહી શકાય કે જો ખેતઉત્પાદન નિષ્ફળ જાય તો આ દેશની મોટા ભાગની વસ્તીની આવકને માઠી અસર થાય છે.
જો દેશની મોટાભાગની વસ્તીની આવકને માઠી અસર થાય તો તેઓ જે ઔદ્યોગિક વસ્તુઓના મોટા ઉપભોક્તાઓ છે. તેઓને તેમની ઔદ્યોગિક વસ્તુઓની માંગ ઘટાડવી પડે છે. જેના કારણે એક તરફ ઉદ્યોગોને ઓછો કાચો માલ મળ્યો હોય છે અને બીજી તરફ તેમની ઔદ્યોગિક ઉત્પાદિત વસ્તુઓની માંગ થતી નથી.
સરવાળે એમ કહી શકાય કે, કૃષિક્ષેત્રની નિષ્ફળતા ઔદ્યોગિક ક્ષેત્રને નિષ્ફળતા અપાવે છે. અને જો આ બંને ક્ષેત્રો પર માઠી અસરો જોવામાં આવે તો દેશનું ત્રીજું ક્ષેત્ર એટલે કે સેવાક્ષેત્ર પર પણ તેની સેવાકીય માંગ અને આવકમાં ઘટાડારૂપ અસર થાય છે.
આમ, જો ભારતમાં કૃષિક્ષેત્રે નિષ્ફળ નીવડે તો દેશનું અર્થતંત્ર ખોરવાય છે. અને આ જ રીતે કૃષિક્ષેત્ર સફળ નીવડે છે. તો દેશ પ્રગતિના પંથે અગ્રેસર રહે છે. આ કારણથી દેશના કૃષિક્ષેત્રને દેશની કરોડરજ્જુ કહેવામાં આવે છે.
2. દેશમાં કૃષિક્ષેત્રની વર્તમાન સ્થિતિ વર્ણવો.
ઉત્તર : ભારત અંગ્રેજોના શાસન પહેલાં, અંગ્રેજોના શાસન દરમિયાન અને અંગ્રેજોથી મળેલ આઝાદી બાદ પણ કૃષિ આધારિત દેશ છે.
દેશમાં આયોજન દરમિયાન ઔદ્યોગિકીકરણને વધુ મહત્વ આપવાને કારણે ભૂતકાળની કૃષિક્ષેત્રની સ્થિતિ કરતાં વર્તમાન સ્થિતિમાં ખૂબ મોટાં પરિવર્તન જોવા મળે છે.
દેશમાં આજે ભૂતકાળની તુલનામાં રોજગારી, ઉત્પાદન અને નિકાસ–કમાણી કે જે સ્તરે ખેતીક્ષેત્ર અગ્રેસર રહ્યું છે. તેમાં ફેરફાર જોવામાં આવી રહ્યા છે.
દેશમાં ખેતીક્ષેત્રે નોંધનીય બાબત એ રહી છે. કે તે અર્થતંત્રના ખૂબ મોટા રોજગારીના ક્ષેત્રે ઉપયોગી રહ્યું છે. છતાં દેશની કુલ રાષ્ટ્રીય આવકમાં કૃષિક્ષેત્રનો ફાળો અન્ય ક્ષેત્રોની તુલનામાં ખૂબ ઓછો નોંધાયો છે.
3. કૃષિક્ષેત્રનો રાષ્ટ્રીય આવકમાં ફાળો સમજાવો.
અથવા
સમજાવો : ભારતમાં કૃષિક્ષેત્રનો વિકાસ જટીલ પ્રશ્ન બની ગયો છે.
ઉત્તર :
રાષ્ટ્રીય આવકમાં
ફાળો
|
વર્ષ |
રાષ્ટ્રીય
આવકમાં ફાળો (ટકામાં) |
|
1950-51 |
53.1 |
|
1960-61 |
48.7 |
|
1970-71 |
42.3 |
|
1980-81 |
36.1 |
|
1990-91 |
29.6 |
|
2000-01 |
22.3 |
|
2011-12 |
13.9 |
સામાન્ય રીતે ખેતીક્ષેત્રની આવકને પ્રાથમિક ક્ષેત્રની આવક પણ કહેવામાં આવે છે. જેમાં ખેતીના પાક, મરઘાં–પાલન, પશુપાલનો સમાવેશ થાય છે.
આર્થિક વર્ષ 2011-12 મુજબ 1950-51 માં રાષ્ટ્રીય આવક (GDP)માં ખેતીક્ષેત્રનો ફાળો 53.1% હતો. તે 1956 થી શરૂ કરવામાં આવેલ ઔદ્યોગિકીકરણના મહત્વને કારણે ઘટાડો તરફી રહ્યો છે. તે વર્ષ 2011-12માં ઘટીને રાષ્ટ્રીય આવકના 13.9% રહેવા પામ્યો છે.
રાષ્ટ્રીય આવકમાં કૃષિક્ષેત્રના ફાળામાં થતો ઘટાડો મુખ્યત્વે બિનકૃષિક્ષેત્રમાં ઝડપી થયેલ વૃદ્ધિને પરિણામે છે.
આમ, ભારતમાં કૃષિક્ષેત્રનો વિકાસ એ એક જટિલ પ્રશ્ન બની રહ્યો છે.
આર્થિક વર્ષ 2011-12 મુજબ 1950-51 માં રાષ્ટ્રીય આવક (GDP)માં ખેતીક્ષેત્રનો ફાળો 53.1% હતો. તે 1956 થી શરૂ કરવામાં આવેલ ઔદ્યોગિકીકરણના મહત્વને કારણે ઘટાડો તરફી રહ્યો છે. તે વર્ષ 2011-12માં ઘટીને રાષ્ટ્રીય આવકના 13.9% રહેવા પામ્યો છે.
રાષ્ટ્રીય આવકમાં કૃષિક્ષેત્રના ફાળામાં થતો ઘટાડો મુખ્યત્વે બિનકૃષિક્ષેત્રમાં ઝડપી થયેલ વૃદ્ધિને પરિણામે છે.
આમ, ભારતમાં કૃષિક્ષેત્રનો વિકાસ એ એક જટિલ પ્રશ્ન બની રહ્યો છે.
4. સમજાવો : ભારતનું કૃષિક્ષેત્ર સૌથી વધુ રોજગારી આપતું ક્ષેત્ર છે.
ઉત્તર : આઝાદી સમયે ભારતના 72% લોકો કૃષિ અને કૃષિ સંલગ્ન પ્રવૃતિઓ (પશુપાલન, મત્સપાલન, જંગલ, મરઘાં–બતકા ઉછેર વગેરે) માંથી રોજગારી માટેનો આધાર ઘટ્યો છે.
આઝાદી બાદ ભારતીય અર્થતંત્રમાં વિકાસ ઝડપી બનતાં ખાસ કરીને ઉદ્યોગો અને સેવાક્ષેત્રનો વિકાસ એ કૃષિક્ષેત્ર કરતાં ઝડપી બનતાં કૃષિક્ષેત્ર પરનો રોજગારી માટેનો આધાર ઘટ્યો છે.
વર્ષ 2001-02માં કૃષિક્ષેત્ર 58% જ્યારે વર્ષ 2014-15માં 49% લોકોને રોજગારી પૂરી પાડે છે.
આમ, ભારતનું કૃષિક્ષેત્ર સૌથી વધુ રોજગારી આપતું ક્ષેત્ર છે.
ઉત્તર : આઝાદી સમયે ભારતના 72% લોકો કૃષિ અને કૃષિ સંલગ્ન પ્રવૃતિઓ (પશુપાલન, મત્સપાલન, જંગલ, મરઘાં–બતકા ઉછેર વગેરે) માંથી રોજગારી માટેનો આધાર ઘટ્યો છે.
આઝાદી બાદ ભારતીય અર્થતંત્રમાં વિકાસ ઝડપી બનતાં ખાસ કરીને ઉદ્યોગો અને સેવાક્ષેત્રનો વિકાસ એ કૃષિક્ષેત્ર કરતાં ઝડપી બનતાં કૃષિક્ષેત્ર પરનો રોજગારી માટેનો આધાર ઘટ્યો છે.
વર્ષ 2001-02માં કૃષિક્ષેત્ર 58% જ્યારે વર્ષ 2014-15માં 49% લોકોને રોજગારી પૂરી પાડે છે.
આમ, ભારતનું કૃષિક્ષેત્ર સૌથી વધુ રોજગારી આપતું ક્ષેત્ર છે.
5. નિકાસમાં કૃષિક્ષેત્રનો ફાળો જણાવો.
ઉત્તર : ભારતનું કૃષિક્ષેત્ર એ વિભિન્ન જરૂરી ચીજવસ્તુઓ કે જે દેશમાં ઉત્પાદિત થતી નથી અથવા ઓછી ઉત્પાદિત થાય છે. તેવી વસ્તુઓની આયાત કરવા માટેનું વિદેશી હૂંડિયામણ મેળવી આપવા માટે જરૂરી નિકાસો દ્રારા દેશમાં પોતાનો ફાળો આપતું રહ્યું છે.
આમ, કૃષિક્ષેત્ર દ્રારા દેશના આર્થિક વિકાસ માટે જરૂરી વિદેશી હૂંડિયામણની જરૂરિયાત કૃષિક્ષેત્રની વસ્તુઓની નિકાસ દ્રારા મળી રહે છે.
દા.ત., ચા, મરી–મસાલો, ફળ વગેરેની નિકાસો કરીને કિંમતી વિદેશી હૂંડિયામણ કૃષિક્ષેત્ર દેશ માટે મેળવી આપે છે.
આઝાદીના સમયે ભારતની કુલ નિકાસ–આવક પૈકીની 70% આવક માત્ર કૃષિક્ષેત્રમાંથી મળી રહેતી હતી. પરંતુ, દેશની વિકાસ પ્રક્રિયામાં ઉદ્યોગો અને સેવાક્ષેત્ર અગ્રસ્થાને રહેવાને કારણે કૃષિક્ષેત્રનો ફાળો નિકાસ–આવકમાં પણ ઘટ્યો છે.
વર્ષ 2013-14 મુજબ દેશની કુલ નિકાસ–આવકમાં કૃષિક્ષેત્રનો ફાળો 14.2% નોંધવામાં આવ્યો હતો.
6. સમજાવો : કૃષિક્ષેત્રથી લોકોનું જીવનધોરણ ઊંચું આવ્યું છે.
ઉત્તર : કૃષિક્ષેત્ર મુખ્યત્વે બે પ્રકારના પાક અનુક્રમે અનાજ અને રોકડિયા પાકનું ઉત્પાદન કરવું રહ્યું છે.
અનાજના પાકમાં મુખ્યત્વે તમામ ધાન્યનો સમાવેશ થાય છે. તેમને ઉત્પાદિત કરી ભારત સ્વનિર્ભર બન્યું છે. તેમજ રોકડિયા પાકો જેવા કે રૂ, શણ, મગફળી, તેલીબિયાં, શેરડી વગેરેનો ઉપયોગ મુખ્યત્વે કાચા માલ તરીકે થાય છે. અને તેના ઉત્પાદનમાં વૃદ્ધિ જોવા મળી છે.
આ સાથે વર્તમાન ખેડૂતો શાકભાજી, ફળ–ફળાદિ, ફૂલ વગેરેની ખેતી પણ કરતા થયા છે. જેથી કહી શકાય કે ભારતનું કૃષિક્ષેત્ર લોકોની કૃષિજન્ય જરૂરિયાતો પૂર્ણ કરતું રહ્યું છે.
ભારતમાં અનાજની માથાદીઠ ઉપલબ્ધતા જે 1951માં દૈનિક 395 ગ્રામ હતી તે ભારતની વસ્તીમાં થયેલ ખૂબ ઝડપી વધારા છતાં વધીને વર્ષ 2013માં દૈનિક 511 ગ્રામ થઇ છે. જેથી કહી શકાય છે કે કૃષિક્ષેત્ર દ્વારા ભારતીય લોકોની જરૂરિયાતો ઘણા સારા પ્રમાણમાં સંતોષાતી હોવાથી લોકોનું સરેરાશ આયુષ્ય પણ વધ્યું છે.
7. કૃષિક્ષેત્રે ઉત્પાદનમાં આવેલી વૃદ્ધિ સમજાવો.
ઉત્તર :
ભારતના કૃષિક્ષેત્રમાં કુલ ઉત્પાદનની દ્રષ્ટિએ વધારો થયો છે.
આનાજનું ઉત્પાદન–વર્ષ 1951માં 51 મેટ્રિક ટન હતું. તે વધીને 2013-14 માં 264.4 મેટ્રિક ટન થયું જે પાંચ ગણાથી વધુ વૃદ્ધિ સૂચવે છે.
કઠોળનું કુલ ઉત્પાદન 8.4 મેટ્રિક ટન હતું. જે વધીને 2013-14માં 19.6 મેટ્રિક ટન થયું. જે લગભગ 2.5 ગણો વધારો સૂચવે છે.
શેરડીનું કુલ ઉત્પાદન 1951માં 69.0 મેટ્રિક ટન હતું. જે 2013-14 વધીને 348 મેટ્રિક ટન થયું. તે પણ લગભગ પાંચ ગણો વધારો સૂચવે છે.
તેલીબિયાં અને કપાસ ખૂબ વધુ વૃદ્ધિ સૂચવે છે. જેમાં તેલીબિયાં 1951માં 5.1 મેટ્રિક ટનનું કુલ ઉત્પાદન હતું. તે વધીને 32.4 મેટ્રિક ટનનું કુલ ઉત્પાદન થયું. એટલે કે 6.35 ગણો વધારો સૂચવે છે. અને કપાસનું કુલ ઉત્પાદન 1950-51માં 2.1 મેટ્રિક બેલ્સ(ગાંસડી) હતું. તે વધીને 2013-14 માં 36.5 મેટ્રિક બેલ્સ થયું એટલે કે તે 17 ગણો વધારો સૂચવે છે. જે વાવેતર હેઠળની જમીન વધવા અને હેક્ટર દીઠ ઉત્પાદનમાં વધારો થતાં શક્ય બન્યું છે.
8. સમજાવો : ભારતમાં કૃષિક્ષેત્રે ઔદ્યોગિક ક્ષેત્રના વિકાસનો આધાર બને છે.
ઉત્તર : ઔદ્યોગિક ક્ષેત્રને જરૂરી એવી કાચા માલની જરૂરિયાત કૃષિક્ષેત્ર દ્વારા જ પૂરી પાડવામાં આવે છે. જેથી ઔદ્યોગિક ક્ષેત્ર તેની ક્ષમતા અનુસાર ઉત્પાદન વધારી શકે અને શક્ય વિકાસ હાંસલ કરી શકે. તદુપરાંત આ ઉત્પાદિત વસ્તુઓ માટેનું ભારતમાંનું સૌથી મોટું બજાર ગ્રામ્યક્ષેત્રો બને છે. કારણકે ભારતની લગભગ 69% વસ્તી ગ્રામ્ય વિસ્તારમાં વસે છે. અહીં એ નોંધનીય છે કે, આ 69% ભારતીય વસ્તીની આવકનો મુખ્ય સ્ત્રોત એ કૃષિક્ષેત્ર છે. જેથી જ ગ્રામ્યક્ષેત્ર ઔદ્યોગિક ઉત્પાદનની વસ્તુઓ દા.ત., ટી.વી. ફ્રિજ, બાઇક, મોબાઇલ વગેરે જેવી વસ્તુઓની માંગનું સર્જન કરી શકે છે. આમ, ભારતમાં કૃષિક્ષેત્ર ઔદ્યોગિક ક્ષેત્રના વિકાસનો આધાર બને છે.
9. નીચી ખેત ઉત્પાદકતાના કારણો જણાવો.
ઉત્તર : ખેત ઉત્પાદકતા વાસ્તવમાં, પ્રતિ હેક્ટર થતાં ઉત્પાદન અથવા હેક્ટર દીઠ થતી આવકમાં સંદર્ભમાં માપવામાં આવે છે. જે વિશ્વના સ્તરો કરતાં ખૂબ નીચી જોવા મળે છે, જે માટેનાં કારણભૂત પરિબળો નીચે મુજબ છે :
(1) સંસ્થાકીય પરિબળો
(2) ટેક્નોલોજિકલ પરિબળો
(3) અન્ય પરિબળો
10. નીચી ખેત ઉત્પાદકતા માટે જવાબદાર સંસ્થાકીય પરિબળો સમજાવો.
ઉત્તર : ભારતના ખેડૂતો જે સંસ્થાકીય માળખામાં રહી ખેતી કરે છે. તેને અસર કરતાં ભૌતિક, સામાજિક, આર્થિક અને કાયદાકીય પરિબળોને સંસ્થાકીય પરિબળો કહેવામાં આવે છે.
(1) જમીન મહેસૂલ ઉઘરાવવાની પ્રથા :
ભારત દેશ આઝાદ થયો ત્યારે દેશમાં જમીન મહેસૂલ ઉઘરાવવાની ત્રણ પ્રથાઓ પ્રચલિત હતી. જમીનદારી પ્રથા, મહાલવારી પ્રથા અને રૈયતવારી પ્રથા.
આ પ્રથાઓમાં જમીન પર ખેતી ગણોતિયા કે જમીનવિહોણા ખેતમજૂરો દ્રારા કરવામાં આવતી હતી.
દરેક પ્રથામાં માત્ર જમીન પરનું ભાડું અથવા મહેસૂલ ઉઘરાવતા અથવા ખેડૂતો પાસે માત્ર જીવનનિર્વાહ થઇ શકે તેટલું ખેત–ઉત્પાદન રહેવા દઇ બાકીનું બધું જ વધારાનું ઉત્પાદન તેઓ ફરજીયાતપણે લઇ લેતા. જેના કારણે ખેતી કરતા વર્ગને ખેત–ઉત્પાદન વધારવામાં રસ ન હતો.
આઝાદી પૂર્વે ‘ખડે તેની જમીન’ ના કાયદા હેઠળ ખેડ–હક સલામતી અને સાંથ (ભાડા) નિયમન અંગેના કાયદાઓ પસાર કરવામાં આવ્યા. પરંતુ, આ કાયદાઓનો સંપૂર્ણપણે અમલ ન થતાં ખેડૂતોને શોષણમુક્ત કરી શકાયા નથી અને સરવાળે કૃષિક્ષેત્રમાં નીચી ઉત્પાદકતાનો પ્રશ્ન વિકટ બન્યો છે.
(2) ખેત–ધિરાણ :
ભારતમાં મોટા ભાગના ખેડૂતો ગરીબીનો સામનો કરતા જોવા મળે છે. જેમને દરેક પાક અગાઉ ખેત–ધિરાણની આવશ્યકતા રહે છે. આ ખેત–ધિરાણ દ્વારા તેઓ બિયારણ, ખાતર, જંતુનાશક દવાઓ વગેરે ખરીદી કરવા શક્તિમાન બને છે. અને ઉત્પાદન પ્રક્રિયા શક્ય બને છે.
આઝાદી સમયથી ખેત–ધિરાણમાં ખાનગી નાણાં ધીરનારની મોટી ભૂમિકા જોવા મળી છે.
ભારતમાં 1951માં અંદાજે 71.6% ખેત–ધિરાણ નાણાં ધીરનારનો વ્યવસાય કરતા લોકો દ્વારા કરવામાં આવતું હતું. આ ધિરાણ તેઓ ઊંચા વ્યાજદરે ખેડૂતોને પૂરું પાડતા હતા. આ ઉપરાંત તેઓ હિસાબમાં ગરબડ કરી ગરીબ ખેડૂતોને છેતરતા પણ હતા.
આઝાદી પછી સરકારે રાષ્ટ્રીય સ્તરે બેન્કોનું વિસ્તરણ કરતાં નાણાં ધીરનારનો વ્યવસાય કરતા લોકોનું મહત્વ ઘટ્યું છે.
સરકારે 1975 થી પ્રાદેશિક ગ્રામીણ બેન્કોનું અને 1982થી નાબાર્ડ (NABARD – National Bank for Agriculture and Rural Development ) ની રચના કરી સંસ્થાકીય ખેત–ધિરાણનો વ્યાપ વધાર્યો છે. તેમજ આ સઘન પ્રયાસોને કારણે વર્તમાન સમયમાં નાણાં ધીરનારનો વ્યવસાય કરતા લોકો દ્વારા માત્ર 27% ખેત–ધિરાણ પૂરું પાડવામાં આવે છે. જ્યારે બાકીનું મોટા ભાગનું ખેત–ધિરાણ વિભિન્ન સંસ્થાઓ દ્વારા પૂરું પાડવામાં આવે છે.
આ તમામ બાબતો પરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે, ખેત–ધિરાણમાં ધિરાણ મેળવવા પાછળનો ખર્ચ ઊંચો રહેતો હોવાથી ખેડૂતોને ખેતીજન્ય કામ કરવાનું આકર્ષણ રહેતું ન હતું. જેના કારણે કૃષિક્ષેત્રમાં સતત નીચી ઉત્પાદકતા જોવા મળી છે.
(3) કૃષિ પેદાશોની વેચાણ–વ્યવસ્થા :
ભારતમાં નબળા પાયાના માળખાને કારણે અંતરિયાળ ગ્રામ્ય વિસ્તારોનો અને ખેત–બજારોને જોડતા યોગ્ય રોડ–રસ્તા કે વાહનવ્યવહારની સગવડ યોગ્ય નથી.
ખેતબજારોમાં ખેત–ઉત્પાદન પછી તરતના બજારભાવ અને મોસમના અંતે મળતા ભાવ વચ્ચે મોટો તફાવત જોવા મળે છે.
મોટા ભાગે ખેતપેદાશોના ઊંચા ભાવનો લાભ ખેડૂતોને બદલે વેપારીઓ અને સંગ્રહખોરોને મળે છે.
દેવામાં ડૂબેલા ખેડૂતોને દેવાની ચૂકવણી કરવા પોતાના ખેત–પેદાશોને ઘણીવાર ઉત્પાદન પહેલાં જ સ્થાનિક શાહુકાર કે દલાલને વેચી દેવા પડે છે.
ખેડૂતો ઓછા માહિતગાર હોવાથી બજાર અંગેની જાણકારી, બજારભાવ અંગેની જાણકારી, બજારમાં વેચાણની પદ્ધતિની જાણકારી વગેરે ન ધરાવતા કોઇ પોતાના ખેત–ઉત્પાદનનું સારું વળતર મેળવી શકતા નથી. જેના કારણે તેઓ નિરાશાવાદી બને છે.
(4) ગ્રામીણ સમાજ–વ્યવસ્થા :
ભારતના ખેડૂતો મોટાભાગે પ્રારબ્ધવાદી અને અપૂરતી માહિતી ધરાવે છે.
ગ્રામ્ય સમાજ જૂનવાણી પરંપરાઓ અને વ્યવસ્થાઓની બંધાયેલ છે.
તેઓ મૂળભૂત રીતે પ્રારબ્ધવાદી હોઇ ઇશ્વરે આપેલ સમસ્યાઓ અથવા અભાવપણાનો સ્વીકાર કરી લે છે. જેથી તેઓ પોતના જીવનનિર્વાહ પૂરતી ખેતી કરીને સંતાષિત રહે છે.
તેઓમાં આર્થિક વિકાસ કરવા, ખેતીનો વિકાસ કરવા, આવકમાં વૃદ્ધિ કરવા જેવી પ્રેરણાઓ હોતી નથી. તેના કારણે ગ્રામ્ય અર્થતંત્રોનું કેન્દ્ર એવું કૃષિક્ષેત્ર નીચી ઉત્પાદકતા ધરાવે છે.
ઉત્તર : ભારતનું કૃષિક્ષેત્ર એ વિભિન્ન જરૂરી ચીજવસ્તુઓ કે જે દેશમાં ઉત્પાદિત થતી નથી અથવા ઓછી ઉત્પાદિત થાય છે. તેવી વસ્તુઓની આયાત કરવા માટેનું વિદેશી હૂંડિયામણ મેળવી આપવા માટે જરૂરી નિકાસો દ્રારા દેશમાં પોતાનો ફાળો આપતું રહ્યું છે.
આમ, કૃષિક્ષેત્ર દ્રારા દેશના આર્થિક વિકાસ માટે જરૂરી વિદેશી હૂંડિયામણની જરૂરિયાત કૃષિક્ષેત્રની વસ્તુઓની નિકાસ દ્રારા મળી રહે છે.
દા.ત., ચા, મરી–મસાલો, ફળ વગેરેની નિકાસો કરીને કિંમતી વિદેશી હૂંડિયામણ કૃષિક્ષેત્ર દેશ માટે મેળવી આપે છે.
આઝાદીના સમયે ભારતની કુલ નિકાસ–આવક પૈકીની 70% આવક માત્ર કૃષિક્ષેત્રમાંથી મળી રહેતી હતી. પરંતુ, દેશની વિકાસ પ્રક્રિયામાં ઉદ્યોગો અને સેવાક્ષેત્ર અગ્રસ્થાને રહેવાને કારણે કૃષિક્ષેત્રનો ફાળો નિકાસ–આવકમાં પણ ઘટ્યો છે.
વર્ષ 2013-14 મુજબ દેશની કુલ નિકાસ–આવકમાં કૃષિક્ષેત્રનો ફાળો 14.2% નોંધવામાં આવ્યો હતો.
6. સમજાવો : કૃષિક્ષેત્રથી લોકોનું જીવનધોરણ ઊંચું આવ્યું છે.
ઉત્તર : કૃષિક્ષેત્ર મુખ્યત્વે બે પ્રકારના પાક અનુક્રમે અનાજ અને રોકડિયા પાકનું ઉત્પાદન કરવું રહ્યું છે.
અનાજના પાકમાં મુખ્યત્વે તમામ ધાન્યનો સમાવેશ થાય છે. તેમને ઉત્પાદિત કરી ભારત સ્વનિર્ભર બન્યું છે. તેમજ રોકડિયા પાકો જેવા કે રૂ, શણ, મગફળી, તેલીબિયાં, શેરડી વગેરેનો ઉપયોગ મુખ્યત્વે કાચા માલ તરીકે થાય છે. અને તેના ઉત્પાદનમાં વૃદ્ધિ જોવા મળી છે.
આ સાથે વર્તમાન ખેડૂતો શાકભાજી, ફળ–ફળાદિ, ફૂલ વગેરેની ખેતી પણ કરતા થયા છે. જેથી કહી શકાય કે ભારતનું કૃષિક્ષેત્ર લોકોની કૃષિજન્ય જરૂરિયાતો પૂર્ણ કરતું રહ્યું છે.
ભારતમાં અનાજની માથાદીઠ ઉપલબ્ધતા જે 1951માં દૈનિક 395 ગ્રામ હતી તે ભારતની વસ્તીમાં થયેલ ખૂબ ઝડપી વધારા છતાં વધીને વર્ષ 2013માં દૈનિક 511 ગ્રામ થઇ છે. જેથી કહી શકાય છે કે કૃષિક્ષેત્ર દ્વારા ભારતીય લોકોની જરૂરિયાતો ઘણા સારા પ્રમાણમાં સંતોષાતી હોવાથી લોકોનું સરેરાશ આયુષ્ય પણ વધ્યું છે.
7. કૃષિક્ષેત્રે ઉત્પાદનમાં આવેલી વૃદ્ધિ સમજાવો.
ઉત્તર :
કૃષિ–ઉત્પાદનમાં વૃદ્ધિ
|
ક્રમ |
પાક |
1950-51 |
2013-14 |
|
1. |
અનાજ (મેટ્રિક ટન) |
51.0 |
264.0 |
|
2. |
કઠોળ (મેટ્રિક ટન) |
8.4 |
19.6 |
|
3. |
શેરડી (મેટ્રિક ટન) |
69.0 |
348.0 |
|
4. |
તેલીબિયાં (મેટ્રિક
ટન) |
5.1 |
32.4 |
|
5. |
કપાસ (મેટ્રિક ટન) |
2.1 |
36.5 |
ભારતના કૃષિક્ષેત્રમાં કુલ ઉત્પાદનની દ્રષ્ટિએ વધારો થયો છે.
આનાજનું ઉત્પાદન–વર્ષ 1951માં 51 મેટ્રિક ટન હતું. તે વધીને 2013-14 માં 264.4 મેટ્રિક ટન થયું જે પાંચ ગણાથી વધુ વૃદ્ધિ સૂચવે છે.
કઠોળનું કુલ ઉત્પાદન 8.4 મેટ્રિક ટન હતું. જે વધીને 2013-14માં 19.6 મેટ્રિક ટન થયું. જે લગભગ 2.5 ગણો વધારો સૂચવે છે.
શેરડીનું કુલ ઉત્પાદન 1951માં 69.0 મેટ્રિક ટન હતું. જે 2013-14 વધીને 348 મેટ્રિક ટન થયું. તે પણ લગભગ પાંચ ગણો વધારો સૂચવે છે.
તેલીબિયાં અને કપાસ ખૂબ વધુ વૃદ્ધિ સૂચવે છે. જેમાં તેલીબિયાં 1951માં 5.1 મેટ્રિક ટનનું કુલ ઉત્પાદન હતું. તે વધીને 32.4 મેટ્રિક ટનનું કુલ ઉત્પાદન થયું. એટલે કે 6.35 ગણો વધારો સૂચવે છે. અને કપાસનું કુલ ઉત્પાદન 1950-51માં 2.1 મેટ્રિક બેલ્સ(ગાંસડી) હતું. તે વધીને 2013-14 માં 36.5 મેટ્રિક બેલ્સ થયું એટલે કે તે 17 ગણો વધારો સૂચવે છે. જે વાવેતર હેઠળની જમીન વધવા અને હેક્ટર દીઠ ઉત્પાદનમાં વધારો થતાં શક્ય બન્યું છે.
8. સમજાવો : ભારતમાં કૃષિક્ષેત્રે ઔદ્યોગિક ક્ષેત્રના વિકાસનો આધાર બને છે.
ઉત્તર : ઔદ્યોગિક ક્ષેત્રને જરૂરી એવી કાચા માલની જરૂરિયાત કૃષિક્ષેત્ર દ્વારા જ પૂરી પાડવામાં આવે છે. જેથી ઔદ્યોગિક ક્ષેત્ર તેની ક્ષમતા અનુસાર ઉત્પાદન વધારી શકે અને શક્ય વિકાસ હાંસલ કરી શકે. તદુપરાંત આ ઉત્પાદિત વસ્તુઓ માટેનું ભારતમાંનું સૌથી મોટું બજાર ગ્રામ્યક્ષેત્રો બને છે. કારણકે ભારતની લગભગ 69% વસ્તી ગ્રામ્ય વિસ્તારમાં વસે છે. અહીં એ નોંધનીય છે કે, આ 69% ભારતીય વસ્તીની આવકનો મુખ્ય સ્ત્રોત એ કૃષિક્ષેત્ર છે. જેથી જ ગ્રામ્યક્ષેત્ર ઔદ્યોગિક ઉત્પાદનની વસ્તુઓ દા.ત., ટી.વી. ફ્રિજ, બાઇક, મોબાઇલ વગેરે જેવી વસ્તુઓની માંગનું સર્જન કરી શકે છે. આમ, ભારતમાં કૃષિક્ષેત્ર ઔદ્યોગિક ક્ષેત્રના વિકાસનો આધાર બને છે.
9. નીચી ખેત ઉત્પાદકતાના કારણો જણાવો.
ઉત્તર : ખેત ઉત્પાદકતા વાસ્તવમાં, પ્રતિ હેક્ટર થતાં ઉત્પાદન અથવા હેક્ટર દીઠ થતી આવકમાં સંદર્ભમાં માપવામાં આવે છે. જે વિશ્વના સ્તરો કરતાં ખૂબ નીચી જોવા મળે છે, જે માટેનાં કારણભૂત પરિબળો નીચે મુજબ છે :
(1) સંસ્થાકીય પરિબળો
(2) ટેક્નોલોજિકલ પરિબળો
(3) અન્ય પરિબળો
10. નીચી ખેત ઉત્પાદકતા માટે જવાબદાર સંસ્થાકીય પરિબળો સમજાવો.
ઉત્તર : ભારતના ખેડૂતો જે સંસ્થાકીય માળખામાં રહી ખેતી કરે છે. તેને અસર કરતાં ભૌતિક, સામાજિક, આર્થિક અને કાયદાકીય પરિબળોને સંસ્થાકીય પરિબળો કહેવામાં આવે છે.
(1) જમીન મહેસૂલ ઉઘરાવવાની પ્રથા :
ભારત દેશ આઝાદ થયો ત્યારે દેશમાં જમીન મહેસૂલ ઉઘરાવવાની ત્રણ પ્રથાઓ પ્રચલિત હતી. જમીનદારી પ્રથા, મહાલવારી પ્રથા અને રૈયતવારી પ્રથા.
આ પ્રથાઓમાં જમીન પર ખેતી ગણોતિયા કે જમીનવિહોણા ખેતમજૂરો દ્રારા કરવામાં આવતી હતી.
દરેક પ્રથામાં માત્ર જમીન પરનું ભાડું અથવા મહેસૂલ ઉઘરાવતા અથવા ખેડૂતો પાસે માત્ર જીવનનિર્વાહ થઇ શકે તેટલું ખેત–ઉત્પાદન રહેવા દઇ બાકીનું બધું જ વધારાનું ઉત્પાદન તેઓ ફરજીયાતપણે લઇ લેતા. જેના કારણે ખેતી કરતા વર્ગને ખેત–ઉત્પાદન વધારવામાં રસ ન હતો.
આઝાદી પૂર્વે ‘ખડે તેની જમીન’ ના કાયદા હેઠળ ખેડ–હક સલામતી અને સાંથ (ભાડા) નિયમન અંગેના કાયદાઓ પસાર કરવામાં આવ્યા. પરંતુ, આ કાયદાઓનો સંપૂર્ણપણે અમલ ન થતાં ખેડૂતોને શોષણમુક્ત કરી શકાયા નથી અને સરવાળે કૃષિક્ષેત્રમાં નીચી ઉત્પાદકતાનો પ્રશ્ન વિકટ બન્યો છે.
(2) ખેત–ધિરાણ :
ભારતમાં મોટા ભાગના ખેડૂતો ગરીબીનો સામનો કરતા જોવા મળે છે. જેમને દરેક પાક અગાઉ ખેત–ધિરાણની આવશ્યકતા રહે છે. આ ખેત–ધિરાણ દ્વારા તેઓ બિયારણ, ખાતર, જંતુનાશક દવાઓ વગેરે ખરીદી કરવા શક્તિમાન બને છે. અને ઉત્પાદન પ્રક્રિયા શક્ય બને છે.
આઝાદી સમયથી ખેત–ધિરાણમાં ખાનગી નાણાં ધીરનારની મોટી ભૂમિકા જોવા મળી છે.
ભારતમાં 1951માં અંદાજે 71.6% ખેત–ધિરાણ નાણાં ધીરનારનો વ્યવસાય કરતા લોકો દ્વારા કરવામાં આવતું હતું. આ ધિરાણ તેઓ ઊંચા વ્યાજદરે ખેડૂતોને પૂરું પાડતા હતા. આ ઉપરાંત તેઓ હિસાબમાં ગરબડ કરી ગરીબ ખેડૂતોને છેતરતા પણ હતા.
આઝાદી પછી સરકારે રાષ્ટ્રીય સ્તરે બેન્કોનું વિસ્તરણ કરતાં નાણાં ધીરનારનો વ્યવસાય કરતા લોકોનું મહત્વ ઘટ્યું છે.
સરકારે 1975 થી પ્રાદેશિક ગ્રામીણ બેન્કોનું અને 1982થી નાબાર્ડ (NABARD – National Bank for Agriculture and Rural Development ) ની રચના કરી સંસ્થાકીય ખેત–ધિરાણનો વ્યાપ વધાર્યો છે. તેમજ આ સઘન પ્રયાસોને કારણે વર્તમાન સમયમાં નાણાં ધીરનારનો વ્યવસાય કરતા લોકો દ્વારા માત્ર 27% ખેત–ધિરાણ પૂરું પાડવામાં આવે છે. જ્યારે બાકીનું મોટા ભાગનું ખેત–ધિરાણ વિભિન્ન સંસ્થાઓ દ્વારા પૂરું પાડવામાં આવે છે.
આ તમામ બાબતો પરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે, ખેત–ધિરાણમાં ધિરાણ મેળવવા પાછળનો ખર્ચ ઊંચો રહેતો હોવાથી ખેડૂતોને ખેતીજન્ય કામ કરવાનું આકર્ષણ રહેતું ન હતું. જેના કારણે કૃષિક્ષેત્રમાં સતત નીચી ઉત્પાદકતા જોવા મળી છે.
(3) કૃષિ પેદાશોની વેચાણ–વ્યવસ્થા :
ભારતમાં નબળા પાયાના માળખાને કારણે અંતરિયાળ ગ્રામ્ય વિસ્તારોનો અને ખેત–બજારોને જોડતા યોગ્ય રોડ–રસ્તા કે વાહનવ્યવહારની સગવડ યોગ્ય નથી.
ખેતબજારોમાં ખેત–ઉત્પાદન પછી તરતના બજારભાવ અને મોસમના અંતે મળતા ભાવ વચ્ચે મોટો તફાવત જોવા મળે છે.
મોટા ભાગે ખેતપેદાશોના ઊંચા ભાવનો લાભ ખેડૂતોને બદલે વેપારીઓ અને સંગ્રહખોરોને મળે છે.
દેવામાં ડૂબેલા ખેડૂતોને દેવાની ચૂકવણી કરવા પોતાના ખેત–પેદાશોને ઘણીવાર ઉત્પાદન પહેલાં જ સ્થાનિક શાહુકાર કે દલાલને વેચી દેવા પડે છે.
ખેડૂતો ઓછા માહિતગાર હોવાથી બજાર અંગેની જાણકારી, બજારભાવ અંગેની જાણકારી, બજારમાં વેચાણની પદ્ધતિની જાણકારી વગેરે ન ધરાવતા કોઇ પોતાના ખેત–ઉત્પાદનનું સારું વળતર મેળવી શકતા નથી. જેના કારણે તેઓ નિરાશાવાદી બને છે.
(4) ગ્રામીણ સમાજ–વ્યવસ્થા :
ભારતના ખેડૂતો મોટાભાગે પ્રારબ્ધવાદી અને અપૂરતી માહિતી ધરાવે છે.
ગ્રામ્ય સમાજ જૂનવાણી પરંપરાઓ અને વ્યવસ્થાઓની બંધાયેલ છે.
તેઓ મૂળભૂત રીતે પ્રારબ્ધવાદી હોઇ ઇશ્વરે આપેલ સમસ્યાઓ અથવા અભાવપણાનો સ્વીકાર કરી લે છે. જેથી તેઓ પોતના જીવનનિર્વાહ પૂરતી ખેતી કરીને સંતાષિત રહે છે.
તેઓમાં આર્થિક વિકાસ કરવા, ખેતીનો વિકાસ કરવા, આવકમાં વૃદ્ધિ કરવા જેવી પ્રેરણાઓ હોતી નથી. તેના કારણે ગ્રામ્ય અર્થતંત્રોનું કેન્દ્ર એવું કૃષિક્ષેત્ર નીચી ઉત્પાદકતા ધરાવે છે.
11. નીચી ખેતઉત્પાદકતા માટે જવાબદાર ટેક્નોલોજીકલ પરિબળો જણાવો.
ઉત્તર : ભારતના કૃષિક્ષેત્રમાં પાકની બાબતમાં પરંપરાગત એવી જૂની ઉત્પાદન પદ્ધતિનો ઉપયોગ જોવા મળે છે.
ખેતીનાં જૂનાં સાધનો, જૂનવાણી વિચારધારાઓ, પદ્ધતિઓ વગેરે કૃષિક્ષેત્રને નિર્બળ બનાવે છે.
વર્તમાન સમયમાં પણ ભારતના ખેડૂતો ટ્રેક્ટરને બદલે હળ અને બળદનો ઉપયોગ કરતા જોવા મળે છે.
સુધારેલાં બિયારણને બદલે પરંપરાગત બિયારણો વાપરે છે જે નીચી ઊત્પાદકતા આપે છે.
રારાયણિક ખાતરોની જગ્યાએ છાણિયાં ખાતરનો ઉપયોગ પણ નીચી ઉત્પાદકતા સર્જે છે.
પાક–સંરક્ષણ માટે જતુંનાશક દવાઓ અને નવીન પદ્ધતિનો ઉપયોગ ભારતનો ખેડૂત ખૂબ ઓછા પ્રમાણમાં કરે છે. જેથી ભારતનું કૃષિક્ષેત્ર મંદ ગતિએ આગળ વધે છે.
12. નીચી ખેતઉત્પાદકતા માટે જવાબદાર અન્ય પરિબળોની ચર્ચા કરો.
ઉત્તર : નીચી ખેતઉત્પાદકતા માટે જવાબદાર અન્ય પરિબળો નીચે મુજબ છે :
(1) વસ્તીનું ભારણ :
ભારતના કૃષિક્ષેત્રની નીચી ઉત્પાદકતા પાછળનું એક મોટું કારણ ખેતી પર વસ્તીનું વધુ પડતું ભારણ છે.
કૃષિક્ષેત્ર પર વસ્તીના વધુ પડતા ભારણને કૃષિક્ષેત્ર પર રોજગારી માટે નભતા લોકોના પ્રમાણને આધારે સમજી શકાય છે.
ભારતની આઝાદી સમયે ભારતના 72% લોકો ખેતીક્ષેત્રમાંથી રોજગારી મેળવતા હતા. આ ટકાવારી વર્ષ 2001-02માં ઘટીને 58% થઇ જ્યારે 2013-14માં ખેતીક્ષેત્રમાં રોજગારી મેળવતી વસ્તીનું પ્રમાણ 49% નોંધવામાં આવ્યું છે.
આમ, ખેતીક્ષેત્ર પર રોજગારીનું ભારણ ઘટ્યું હોવા છતાં તે અન્ય ક્ષેત્રો કરતાં ખૂબ વધુ છે. અને વિદેશોની તુલનામાં ખૂબ ઊંચું જણાય છે.
અહીં ખેતીક્ષેત્ર કુલ ઉત્પાદનનું જે પ્રમાણ મેળવે તેને વધુ પડતી વ્યક્તિઓ વચ્ચે ઉત્પાદન અથવા આવક સ્વરૂપે વહેંચાતું હોઈ શ્રમની ઉત્પાદકતા ઘણી નીચી જોવા મળે છે.
(2) આર્થિક આયોજનનો અભાવ :
ભારત સરકારે પ્રથમ પંચવર્ષીય યોજના બૃહદપણે ખેતીક્ષેત્ર માટે બનાવી હતી. પરંતુ બીજી પંચવર્ષીય યોજના (1956) થી ભારતનું આર્થિક આયોજન ઉદ્યોગો કેન્દ્રિત બન્યું છે.
ભારત સરકાર ઉદ્યોગોના વિકાસ પાછળ જેટલા પ્રયત્નો, સમય–ફાળવણી, ખર્ચ કરે છે. તેટલું પ્રદાન તેણે ખેતીક્ષેત્રને આપેલ નથી. સરવાળે એમ કહી શકાય કે, ભારતનું કૃષિક્ષેત્ર અનિયમિત અને મંદ દરે વિકાસ કરતું ક્ષેત્ર હોવાથી સરકાર પણ કૃષિક્ષેત્રને જરૂરી પ્રમાણમાં સહાયક બની નથી અને આ જ કારણથી ભારતના કૃષિક્ષેત્રની સ્થિતિ ચિંતાજનક બની છે.
13. ખેત ઉત્પાદકતા વધારવાના ઉપાયો જણાવો.
ઉત્તર : ભારતના કૃષિક્ષેત્રની નીચી ખેત–ઉત્પાદકતા એ કૃષિક્ષેત્રની પછાત અવસ્થાનું પ્રતિબિંબ પૂરું પાડે છે.
કૃષિક્ષેત્ર ભારતનો મુખ્ય વ્યવસાય અને અર્થતંત્રનો એક મોટો આધારસ્તંભ હોવાથી તેમાં સુધારણા થવા ખૂબ જરૂરી છે.
આ ઉપરાંત કૃષિક્ષેત્રમાં ખેત–ઉત્પાદકતા વધારવામાં આવતાં ગ્રામ્ય અર્થતંત્રોની આવકમાં વધારો થશે જે ઉદ્યોગ અને સેવાક્ષેત્રને વિકાસનું બળ પૂરું પાડશે.
આ સાથે રોજગારી, શહેરીકરણ, સ્થળાંતર, આવકની અસમાના વગેરે પ્રશ્નોનું નિરાકરણ થશે.
કૃષિક્ષેત્રની ખેત–ઉત્પાદકતા વધારવાના ઉપાયો નીચે મુજબ છે :
(1) સંસ્થાકીય સુધારાઓ
(2) ટેક્નોલોજીકલ સુધારાઓ
(3) અન્ય ઉપાયો
14. ખેત ઉત્પાદકતા વધારવા માટે જરૂરી સંસ્થાકીય સુધારાઓ જણાવો.
ઉત્તર : કૃષિક્ષેત્રની ખેત–ઉત્પાદકતામાં વધારો કરવા માટે ભારતમાં આર્થિક આયોજનના ભાગરૂપે સંસ્થાકીય સુધારાઓ હાથ ધરાવામાં આવેલ છે, જે કૃષિક્ષેત્રની આર્થિક પ્રવૃતિ માટે અનુકૂળ બનશે.
(1) જમીનવિષયક સુધારાઓ :
ભારતમાં ખેડૂતોને જમીનની માલિકી મળે તથા ગણોતિયાને ખેડહકોની સલામતી પ્રાપ્ત થાય એ માટે જમીનદારી નાબૂદીના કાયદા, ખેડ–હકની સલામતી તથા સાંથ નિયમન અંગેના કાયદા પસાર કરવામાં આવ્યા છે. જેના કારણે ખેડૂતોનું આર્થિક શોષણ થતું અટકે અને ખેત–ઉત્પાદનનો મોટો ભાગ પ્રાપ્ત કરી શકે એવી સ્થિતિનું નિર્માણ થતાં તેઓ ખેત–ઉત્પાદન વધારવા પ્રયત્નશીલ બને અને સરવાળે કૃષિક્ષેત્રની ખેત–ઉત્પાદકતા વધે.
(2) સંસ્થાકીય ધિરાણની પ્રાપ્તિ :
ભારત દેશમાં કૃષિક્ષેત્ર સુધી ધિરાણ અને અન્ય નાણાંકીય સગવડો પહોંચે તે સંદર્ભ વર્ષ 1969 અને 1980 માં બેન્કોનું રાષ્ટ્રીયકરણ હાથ ધરવામાં આવ્યું. આ ઉપરાંત ખેત–ધિરાણ પર પૂરતું ધ્યાન આપવા માટે માત્ર ખેતીક્ષેત્ર માટે દેશની મધ્યસ્થ બેન્કનું અંગ જેવું એવું NABARD ની સ્થાપના 1982માં કરવામાં આવી અને તેના અંતગર્ત RRBs [Regional Rural Banks] પ્રાદેશિક ગ્રામીણ બેન્કો અને LDBs [Land Development Banks] જમીનવિકાસ બેન્કોનો વિકાસ કરવામાં આવ્યો જેથી ભારતીય ખેડૂતોને સમયસર, પૂરતું અને સસ્તું ધિરાણ મળી શકે અને આમ, સરળ રીતે ખેતીકાર્ય માટે મૂડીની પ્રાપ્તિ પૂરતા અને સસ્તા દરે થતા તેઓ વધુ ખેત–ઉત્પાદકતા મેળવી શકે.
(3) કૃષિપેદાશની વેચાણ–વ્યવસ્થામાં સુધારો :
કૃષિપેદાશોની વેચાણ–વ્યવસ્થામાં રહેલી ખામીઓ દૂર કરવા માટે ઘણાં પાયારૂપ પગલાંઓ લેવામાં આવ્યાં છે.
(1) નિયંત્રિત બજારોની સ્થાપના કરવામાં આવી છે.
(2) ખેત–ઉત્પાદનોની ગુણવત્તાની અનુસાર તેઓનું વર્ગીકરણ કરવા ‘એગમાર્ક’ પ્રથા દાખલ કરવામાં આવી છે.
(3) ખેડૂતો ખેત–પેદાશોનો સંગ્રહ કરી શકે તે હેતુથી ‘રાષ્ટ્રીય કોઠાર નિગમ’ અને ‘રાજ્ય કોઠાર નિગમો’ ઊભાં કરવામાં આવ્યાં છે.
(4) ખેત–પેદાશોના ભાવની માહિતી ખેડૂતો સુધી પહોંચી રહે તેવી વ્યવસ્થાઓ ઊભી કરવામાં આવી છે.
(5) ખેડૂતોને બજારના ભાવ ફેરફારોથી સુરક્ષિત કરવાના હેતુથી ‘તળિયાના ભાવ’ સરકાર દ્રારા જાહેર કરવામાં આવે છે.
(4) કૃષિ–સંશોધનો :
ભારતના ખેડૂતો ઓછા શિક્ષિત હોવાથી તેમજ આર્થિક રીતે નબળા હોવાથી કૃષિ–સંશોધનો જાતે કરી શકતાં નથી માટે આ જવાબદારી NABARDને સોંપવામાં આવી છે. જે વિવિધ પ્રકારનાં કૃષિ સંશોધનો કરે છે. અને તે અંગેની તાલીમ અને સમજૂતી ખેડૂતોને પૂરી પાડે છે. જેથી ખેડૂતો માત્ર પરંપરાગત ખેતીનું ઉત્પાદન ન કરે, પરંતુ બજારમાં જે વસ્તુની માંગ વધતી હોય તેને સંલગ્ન વાવેતર દ્વારા વધુ આવક મેળવે અને તેઓ બજારલક્ષી ઉત્પાદન લેતા થાય. આ ઉપરાંત કૃષિ–સુધારણા કાર્યક્રમોમાં ખેડૂતોની સામેલગીરી વધારવા, સામૂહિક ગ્રામ–વિકાસ યોજનાઓ, પંચાયતીરાજ, સંકલિત ગ્રામવિકાસ યોજનાઓ, જનધન યોજના વગેરે શરૂ કરી કૃષિક્ષેત્ર આધુનિકીકરણ તરફ પ્રેરી ખેત–ઉત્પાદકતા વધારવા તરફ વાળી શકાય છે.
15. ખેત ઉત્પાદકતા વધારવા જરૂરી ટેક્નોલોજીકલ સુધારાઓ જણાવો.
ઉત્તર : સંસ્થાકીય સુધારાઓની સરખામણીમાં, ટેક્નોલોજીના સુધારા વધુ સરળ અને ઝડપી લાભ આપનારા હોય છે. તેથી ખેતવિકસની વ્યૂહરચનામાં આ ફેરફારને વધુ મહત્વ આપવમાં આવે છે. આ સુધારાઓ આ મુજબ છે.
(1) સુધારેલાં બિયારણો :
વૈજ્ઞાનિક સંશોધનો દ્વારા સુધારેલાં બિયારણો વિકસાવવામાં આવ્યા છે. આવાં વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિથી તૈયાર થતાં બિયારણો વધુ પેદાશ આપે છે, ઝડપી પાક તૈયાર કરી આપે છે અને રોગોની સામે સફળ સામનો કરી શકે તે પ્રકારના હોય છે.
ભારતમાં અન્ન ઉત્પાદનમાં નોંધપાત્ર વૃદ્ધિ હાંસલ કરવામાં આવા બિયારણો મોટો ભાગ ભજવે છે. તેથી અન્ન–ઉત્પાદનમાં થયેલ અસાધારણ વધારાને ‘કૃષિક્રાંતિ’ ને સ્થાને ‘બીજક્રાંતિ’ ના નામે પણ ઓળખવામાં આવે છે.
રાષ્ટ્રીય કૃષિ સંશોધન સમિતિ, રાષ્ટ્રીય બીજ નિગમ અને કૃષિ વિશ્વ વિદ્યાલયોમાં સુધારેલાં બિયારણો વિકસાવવાને ઉચ્ચ અગ્રિમતા આપવામાં આવે છે. જેથી સાચા અર્થમાં ખેત–ઉત્પાદકતા ઊંચી લઇ જઇ શકાય.
(2) રાસાયણિક ખાતરનો વપરાશ :
સુધારેલાં બિયારણના ઉપયોગની સાથે રાસાયણિક ખાતરનો ઉપયોગ પણ ભારતમાં વધ્યો છે.
જે–તે પાકને પૂરતું પોષણ મળી રહે અને તેનો શક્ય તેટલો ઝડપી વિકાસ થાય તે હેતુથી વિવિધ પાક પર રાસાયણિક ખાતરોના કરેલ પ્રયોગોથી સિદ્ધ થયેલ રાસાયણિક ખાતરો પાકની ઊંચી ઉત્પાદકતા માટે ખૂબ જ ફાયદાકારક બની રહે છે.
જે–તે પાકને જરૂરી નાઇટ્રોજન, ફોસ્ફેટ, પેદાશ જેવા રાસાયણિક ખાતરનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.
ભારતમાં રાસાયણિક ખાતરોના ઉત્પાદન માટે જાહેર ક્ષેત્ર દ્રારા પ્રયાસો કરવામાં આવે છે.
આ ઉપરાંત મોટા પ્રમાણમાં જરૂરી આયાતો કરી ખેડૂતોને નીચા ભાવે ખાતર ઉપલબ્ધ કરાવવામાં આવે છે.
(3) સિંચાઇની સગવડમાં વધારો :
ભારતનું કૃષિક્ષેત્ર મોટા ભાગે આકાશી ખેતી કરે છે. એટલે કે ભારતીય ખેતી મુખ્યત્વે વરસાદ પર નભે છે. પરંતુ વરસાદ એ ખૂબ જ અનિશ્ચિતતા ધરાવે છે. જેની સીધી અસર ખેત–ઉત્પાદકતા અને ખેત–ઉત્પાદન પર પડે છે.
ભારતમાં ખેતીનો મુખ્ય પ્રશ્ન સિંચાઇની સગવડો અપૂરતી છે. જો ખેતીને વરસાદની અનિશ્ચિતતામાંથી ઉગારી એક કરતાં વધુ પાક લઇ શકાય તેવું નિશ્ચિત વાતાવરણ ઊભું કરવા સિંચાઇની સુવિધામાં વધારો કરવો એ ઉચ્ચ અગ્રિમતા ધરાવે છે. તેથી વિવિધ હેતુવાળી સિંચાઇ યોજનાઓ અંતગર્ત મધ્યમ અને નાની સિંચાઇ યોજનાઓ વિકસાવવાની બાબતનો આયોજનમાં સ્વીકાર કરેલ છે.
ભારતમાં સિંચાઇની સગવડોનો વ્યાપ વધારવાના હેતુસર ‘સિંચાઇક્ષેત્ર વિકાસ યોજના’ અને ‘આંતર માળખાકીય વિકાસ ભંડોળ’ ની રચનાઓ કરવામાં આવી છે.
આ ઉપરાંત નાબાર્ડને અધૂરી સિંચાઇ યોજનાઓ પૂરી કરવા અને અન્ય સલવતો વિકસાવવાની જવાબદારીની સોંપણી કરવામાં આવી છે.
(4) યંત્રોનો ઉપયોગ :
ભારતમાં કૃષિક્ષેત્રની નીચી ખેત–ઉત્પાદકતા માટેનું એક કારણ પરંપરાગત સાધનો કે યંત્રો છે. વાસ્તવમાં દેશમાં એન્જિનિયરિંગ અને ઓટોમોબાઇલ વિકાસની સાથે ટ્રેક્ટર, ટ્રેલર, થ્રેથર, ઇલક્ટ્રોનિક પમ્પસેટ, ઓઇલ એન્જિનો, દવા છાંટવાના પંપ વગેરે આધુનિક યંત્રોની શોધ થઇ છે. આવાં યંત્રોની મદદથી વર્ષમાં એકથી વધુ પાક લેવાનું શક્ય બનતાં ઉત્પાદકતા વધી છે.
(5) જંતુનાશક દવાઓ :
તૈયાર પાકને વિવિધ રોગો અને જંતુઓનો ભય વધુ પ્રમાણમાં હોય છે. પાકને થતા જુદા–જુદા રોગો સાથે રક્ષણ મેળવવા તેમજ વિવિધ જંતુઓથી થતા પાકના નુકશાનને રોકવા વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિએ વિવિધ જંતુનાશકોનો કારગત ઉપાય શોધવામાં આવેલ છે. જેનો સવિશેષ ઉપયોગ કરી થતા નુકશાનને અટકાવવાથી પણ પાકની ઊંચી ઉત્પાદકતા મેળવી શકાય છે.
(6) ભૂમિ પરિક્ષણ :
ઉત્તર : ભારતના કૃષિક્ષેત્રમાં પાકની બાબતમાં પરંપરાગત એવી જૂની ઉત્પાદન પદ્ધતિનો ઉપયોગ જોવા મળે છે.
ખેતીનાં જૂનાં સાધનો, જૂનવાણી વિચારધારાઓ, પદ્ધતિઓ વગેરે કૃષિક્ષેત્રને નિર્બળ બનાવે છે.
વર્તમાન સમયમાં પણ ભારતના ખેડૂતો ટ્રેક્ટરને બદલે હળ અને બળદનો ઉપયોગ કરતા જોવા મળે છે.
સુધારેલાં બિયારણને બદલે પરંપરાગત બિયારણો વાપરે છે જે નીચી ઊત્પાદકતા આપે છે.
રારાયણિક ખાતરોની જગ્યાએ છાણિયાં ખાતરનો ઉપયોગ પણ નીચી ઉત્પાદકતા સર્જે છે.
પાક–સંરક્ષણ માટે જતુંનાશક દવાઓ અને નવીન પદ્ધતિનો ઉપયોગ ભારતનો ખેડૂત ખૂબ ઓછા પ્રમાણમાં કરે છે. જેથી ભારતનું કૃષિક્ષેત્ર મંદ ગતિએ આગળ વધે છે.
12. નીચી ખેતઉત્પાદકતા માટે જવાબદાર અન્ય પરિબળોની ચર્ચા કરો.
ઉત્તર : નીચી ખેતઉત્પાદકતા માટે જવાબદાર અન્ય પરિબળો નીચે મુજબ છે :
(1) વસ્તીનું ભારણ :
ભારતના કૃષિક્ષેત્રની નીચી ઉત્પાદકતા પાછળનું એક મોટું કારણ ખેતી પર વસ્તીનું વધુ પડતું ભારણ છે.
કૃષિક્ષેત્ર પર વસ્તીના વધુ પડતા ભારણને કૃષિક્ષેત્ર પર રોજગારી માટે નભતા લોકોના પ્રમાણને આધારે સમજી શકાય છે.
ભારતની આઝાદી સમયે ભારતના 72% લોકો ખેતીક્ષેત્રમાંથી રોજગારી મેળવતા હતા. આ ટકાવારી વર્ષ 2001-02માં ઘટીને 58% થઇ જ્યારે 2013-14માં ખેતીક્ષેત્રમાં રોજગારી મેળવતી વસ્તીનું પ્રમાણ 49% નોંધવામાં આવ્યું છે.
આમ, ખેતીક્ષેત્ર પર રોજગારીનું ભારણ ઘટ્યું હોવા છતાં તે અન્ય ક્ષેત્રો કરતાં ખૂબ વધુ છે. અને વિદેશોની તુલનામાં ખૂબ ઊંચું જણાય છે.
અહીં ખેતીક્ષેત્ર કુલ ઉત્પાદનનું જે પ્રમાણ મેળવે તેને વધુ પડતી વ્યક્તિઓ વચ્ચે ઉત્પાદન અથવા આવક સ્વરૂપે વહેંચાતું હોઈ શ્રમની ઉત્પાદકતા ઘણી નીચી જોવા મળે છે.
(2) આર્થિક આયોજનનો અભાવ :
ભારત સરકારે પ્રથમ પંચવર્ષીય યોજના બૃહદપણે ખેતીક્ષેત્ર માટે બનાવી હતી. પરંતુ બીજી પંચવર્ષીય યોજના (1956) થી ભારતનું આર્થિક આયોજન ઉદ્યોગો કેન્દ્રિત બન્યું છે.
ભારત સરકાર ઉદ્યોગોના વિકાસ પાછળ જેટલા પ્રયત્નો, સમય–ફાળવણી, ખર્ચ કરે છે. તેટલું પ્રદાન તેણે ખેતીક્ષેત્રને આપેલ નથી. સરવાળે એમ કહી શકાય કે, ભારતનું કૃષિક્ષેત્ર અનિયમિત અને મંદ દરે વિકાસ કરતું ક્ષેત્ર હોવાથી સરકાર પણ કૃષિક્ષેત્રને જરૂરી પ્રમાણમાં સહાયક બની નથી અને આ જ કારણથી ભારતના કૃષિક્ષેત્રની સ્થિતિ ચિંતાજનક બની છે.
13. ખેત ઉત્પાદકતા વધારવાના ઉપાયો જણાવો.
ઉત્તર : ભારતના કૃષિક્ષેત્રની નીચી ખેત–ઉત્પાદકતા એ કૃષિક્ષેત્રની પછાત અવસ્થાનું પ્રતિબિંબ પૂરું પાડે છે.
કૃષિક્ષેત્ર ભારતનો મુખ્ય વ્યવસાય અને અર્થતંત્રનો એક મોટો આધારસ્તંભ હોવાથી તેમાં સુધારણા થવા ખૂબ જરૂરી છે.
આ ઉપરાંત કૃષિક્ષેત્રમાં ખેત–ઉત્પાદકતા વધારવામાં આવતાં ગ્રામ્ય અર્થતંત્રોની આવકમાં વધારો થશે જે ઉદ્યોગ અને સેવાક્ષેત્રને વિકાસનું બળ પૂરું પાડશે.
આ સાથે રોજગારી, શહેરીકરણ, સ્થળાંતર, આવકની અસમાના વગેરે પ્રશ્નોનું નિરાકરણ થશે.
કૃષિક્ષેત્રની ખેત–ઉત્પાદકતા વધારવાના ઉપાયો નીચે મુજબ છે :
(1) સંસ્થાકીય સુધારાઓ
(2) ટેક્નોલોજીકલ સુધારાઓ
(3) અન્ય ઉપાયો
14. ખેત ઉત્પાદકતા વધારવા માટે જરૂરી સંસ્થાકીય સુધારાઓ જણાવો.
ઉત્તર : કૃષિક્ષેત્રની ખેત–ઉત્પાદકતામાં વધારો કરવા માટે ભારતમાં આર્થિક આયોજનના ભાગરૂપે સંસ્થાકીય સુધારાઓ હાથ ધરાવામાં આવેલ છે, જે કૃષિક્ષેત્રની આર્થિક પ્રવૃતિ માટે અનુકૂળ બનશે.
(1) જમીનવિષયક સુધારાઓ :
ભારતમાં ખેડૂતોને જમીનની માલિકી મળે તથા ગણોતિયાને ખેડહકોની સલામતી પ્રાપ્ત થાય એ માટે જમીનદારી નાબૂદીના કાયદા, ખેડ–હકની સલામતી તથા સાંથ નિયમન અંગેના કાયદા પસાર કરવામાં આવ્યા છે. જેના કારણે ખેડૂતોનું આર્થિક શોષણ થતું અટકે અને ખેત–ઉત્પાદનનો મોટો ભાગ પ્રાપ્ત કરી શકે એવી સ્થિતિનું નિર્માણ થતાં તેઓ ખેત–ઉત્પાદન વધારવા પ્રયત્નશીલ બને અને સરવાળે કૃષિક્ષેત્રની ખેત–ઉત્પાદકતા વધે.
(2) સંસ્થાકીય ધિરાણની પ્રાપ્તિ :
ભારત દેશમાં કૃષિક્ષેત્ર સુધી ધિરાણ અને અન્ય નાણાંકીય સગવડો પહોંચે તે સંદર્ભ વર્ષ 1969 અને 1980 માં બેન્કોનું રાષ્ટ્રીયકરણ હાથ ધરવામાં આવ્યું. આ ઉપરાંત ખેત–ધિરાણ પર પૂરતું ધ્યાન આપવા માટે માત્ર ખેતીક્ષેત્ર માટે દેશની મધ્યસ્થ બેન્કનું અંગ જેવું એવું NABARD ની સ્થાપના 1982માં કરવામાં આવી અને તેના અંતગર્ત RRBs [Regional Rural Banks] પ્રાદેશિક ગ્રામીણ બેન્કો અને LDBs [Land Development Banks] જમીનવિકાસ બેન્કોનો વિકાસ કરવામાં આવ્યો જેથી ભારતીય ખેડૂતોને સમયસર, પૂરતું અને સસ્તું ધિરાણ મળી શકે અને આમ, સરળ રીતે ખેતીકાર્ય માટે મૂડીની પ્રાપ્તિ પૂરતા અને સસ્તા દરે થતા તેઓ વધુ ખેત–ઉત્પાદકતા મેળવી શકે.
(3) કૃષિપેદાશની વેચાણ–વ્યવસ્થામાં સુધારો :
કૃષિપેદાશોની વેચાણ–વ્યવસ્થામાં રહેલી ખામીઓ દૂર કરવા માટે ઘણાં પાયારૂપ પગલાંઓ લેવામાં આવ્યાં છે.
(1) નિયંત્રિત બજારોની સ્થાપના કરવામાં આવી છે.
(2) ખેત–ઉત્પાદનોની ગુણવત્તાની અનુસાર તેઓનું વર્ગીકરણ કરવા ‘એગમાર્ક’ પ્રથા દાખલ કરવામાં આવી છે.
(3) ખેડૂતો ખેત–પેદાશોનો સંગ્રહ કરી શકે તે હેતુથી ‘રાષ્ટ્રીય કોઠાર નિગમ’ અને ‘રાજ્ય કોઠાર નિગમો’ ઊભાં કરવામાં આવ્યાં છે.
(4) ખેત–પેદાશોના ભાવની માહિતી ખેડૂતો સુધી પહોંચી રહે તેવી વ્યવસ્થાઓ ઊભી કરવામાં આવી છે.
(5) ખેડૂતોને બજારના ભાવ ફેરફારોથી સુરક્ષિત કરવાના હેતુથી ‘તળિયાના ભાવ’ સરકાર દ્રારા જાહેર કરવામાં આવે છે.
(4) કૃષિ–સંશોધનો :
ભારતના ખેડૂતો ઓછા શિક્ષિત હોવાથી તેમજ આર્થિક રીતે નબળા હોવાથી કૃષિ–સંશોધનો જાતે કરી શકતાં નથી માટે આ જવાબદારી NABARDને સોંપવામાં આવી છે. જે વિવિધ પ્રકારનાં કૃષિ સંશોધનો કરે છે. અને તે અંગેની તાલીમ અને સમજૂતી ખેડૂતોને પૂરી પાડે છે. જેથી ખેડૂતો માત્ર પરંપરાગત ખેતીનું ઉત્પાદન ન કરે, પરંતુ બજારમાં જે વસ્તુની માંગ વધતી હોય તેને સંલગ્ન વાવેતર દ્વારા વધુ આવક મેળવે અને તેઓ બજારલક્ષી ઉત્પાદન લેતા થાય. આ ઉપરાંત કૃષિ–સુધારણા કાર્યક્રમોમાં ખેડૂતોની સામેલગીરી વધારવા, સામૂહિક ગ્રામ–વિકાસ યોજનાઓ, પંચાયતીરાજ, સંકલિત ગ્રામવિકાસ યોજનાઓ, જનધન યોજના વગેરે શરૂ કરી કૃષિક્ષેત્ર આધુનિકીકરણ તરફ પ્રેરી ખેત–ઉત્પાદકતા વધારવા તરફ વાળી શકાય છે.
15. ખેત ઉત્પાદકતા વધારવા જરૂરી ટેક્નોલોજીકલ સુધારાઓ જણાવો.
ઉત્તર : સંસ્થાકીય સુધારાઓની સરખામણીમાં, ટેક્નોલોજીના સુધારા વધુ સરળ અને ઝડપી લાભ આપનારા હોય છે. તેથી ખેતવિકસની વ્યૂહરચનામાં આ ફેરફારને વધુ મહત્વ આપવમાં આવે છે. આ સુધારાઓ આ મુજબ છે.
(1) સુધારેલાં બિયારણો :
વૈજ્ઞાનિક સંશોધનો દ્વારા સુધારેલાં બિયારણો વિકસાવવામાં આવ્યા છે. આવાં વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિથી તૈયાર થતાં બિયારણો વધુ પેદાશ આપે છે, ઝડપી પાક તૈયાર કરી આપે છે અને રોગોની સામે સફળ સામનો કરી શકે તે પ્રકારના હોય છે.
ભારતમાં અન્ન ઉત્પાદનમાં નોંધપાત્ર વૃદ્ધિ હાંસલ કરવામાં આવા બિયારણો મોટો ભાગ ભજવે છે. તેથી અન્ન–ઉત્પાદનમાં થયેલ અસાધારણ વધારાને ‘કૃષિક્રાંતિ’ ને સ્થાને ‘બીજક્રાંતિ’ ના નામે પણ ઓળખવામાં આવે છે.
રાષ્ટ્રીય કૃષિ સંશોધન સમિતિ, રાષ્ટ્રીય બીજ નિગમ અને કૃષિ વિશ્વ વિદ્યાલયોમાં સુધારેલાં બિયારણો વિકસાવવાને ઉચ્ચ અગ્રિમતા આપવામાં આવે છે. જેથી સાચા અર્થમાં ખેત–ઉત્પાદકતા ઊંચી લઇ જઇ શકાય.
(2) રાસાયણિક ખાતરનો વપરાશ :
સુધારેલાં બિયારણના ઉપયોગની સાથે રાસાયણિક ખાતરનો ઉપયોગ પણ ભારતમાં વધ્યો છે.
જે–તે પાકને પૂરતું પોષણ મળી રહે અને તેનો શક્ય તેટલો ઝડપી વિકાસ થાય તે હેતુથી વિવિધ પાક પર રાસાયણિક ખાતરોના કરેલ પ્રયોગોથી સિદ્ધ થયેલ રાસાયણિક ખાતરો પાકની ઊંચી ઉત્પાદકતા માટે ખૂબ જ ફાયદાકારક બની રહે છે.
જે–તે પાકને જરૂરી નાઇટ્રોજન, ફોસ્ફેટ, પેદાશ જેવા રાસાયણિક ખાતરનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.
ભારતમાં રાસાયણિક ખાતરોના ઉત્પાદન માટે જાહેર ક્ષેત્ર દ્રારા પ્રયાસો કરવામાં આવે છે.
આ ઉપરાંત મોટા પ્રમાણમાં જરૂરી આયાતો કરી ખેડૂતોને નીચા ભાવે ખાતર ઉપલબ્ધ કરાવવામાં આવે છે.
(3) સિંચાઇની સગવડમાં વધારો :
ભારતનું કૃષિક્ષેત્ર મોટા ભાગે આકાશી ખેતી કરે છે. એટલે કે ભારતીય ખેતી મુખ્યત્વે વરસાદ પર નભે છે. પરંતુ વરસાદ એ ખૂબ જ અનિશ્ચિતતા ધરાવે છે. જેની સીધી અસર ખેત–ઉત્પાદકતા અને ખેત–ઉત્પાદન પર પડે છે.
ભારતમાં ખેતીનો મુખ્ય પ્રશ્ન સિંચાઇની સગવડો અપૂરતી છે. જો ખેતીને વરસાદની અનિશ્ચિતતામાંથી ઉગારી એક કરતાં વધુ પાક લઇ શકાય તેવું નિશ્ચિત વાતાવરણ ઊભું કરવા સિંચાઇની સુવિધામાં વધારો કરવો એ ઉચ્ચ અગ્રિમતા ધરાવે છે. તેથી વિવિધ હેતુવાળી સિંચાઇ યોજનાઓ અંતગર્ત મધ્યમ અને નાની સિંચાઇ યોજનાઓ વિકસાવવાની બાબતનો આયોજનમાં સ્વીકાર કરેલ છે.
ભારતમાં સિંચાઇની સગવડોનો વ્યાપ વધારવાના હેતુસર ‘સિંચાઇક્ષેત્ર વિકાસ યોજના’ અને ‘આંતર માળખાકીય વિકાસ ભંડોળ’ ની રચનાઓ કરવામાં આવી છે.
આ ઉપરાંત નાબાર્ડને અધૂરી સિંચાઇ યોજનાઓ પૂરી કરવા અને અન્ય સલવતો વિકસાવવાની જવાબદારીની સોંપણી કરવામાં આવી છે.
(4) યંત્રોનો ઉપયોગ :
ભારતમાં કૃષિક્ષેત્રની નીચી ખેત–ઉત્પાદકતા માટેનું એક કારણ પરંપરાગત સાધનો કે યંત્રો છે. વાસ્તવમાં દેશમાં એન્જિનિયરિંગ અને ઓટોમોબાઇલ વિકાસની સાથે ટ્રેક્ટર, ટ્રેલર, થ્રેથર, ઇલક્ટ્રોનિક પમ્પસેટ, ઓઇલ એન્જિનો, દવા છાંટવાના પંપ વગેરે આધુનિક યંત્રોની શોધ થઇ છે. આવાં યંત્રોની મદદથી વર્ષમાં એકથી વધુ પાક લેવાનું શક્ય બનતાં ઉત્પાદકતા વધી છે.
(5) જંતુનાશક દવાઓ :
તૈયાર પાકને વિવિધ રોગો અને જંતુઓનો ભય વધુ પ્રમાણમાં હોય છે. પાકને થતા જુદા–જુદા રોગો સાથે રક્ષણ મેળવવા તેમજ વિવિધ જંતુઓથી થતા પાકના નુકશાનને રોકવા વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિએ વિવિધ જંતુનાશકોનો કારગત ઉપાય શોધવામાં આવેલ છે. જેનો સવિશેષ ઉપયોગ કરી થતા નુકશાનને અટકાવવાથી પણ પાકની ઊંચી ઉત્પાદકતા મેળવી શકાય છે.
(6) ભૂમિ પરિક્ષણ :
વૈજ્ઞાનિક ઢબે થતી ખેતીમાં પાક લેતા પહેલાં ભૂમિ પરીક્ષણ કરવાની રીત પ્રચલિત બની છે. તે પરીક્ષણ જે તે પાકને અનુકૂળ જમીનની ગુણવત્તા છે કે નહિ અને જેતે જમીનમાં ખૂટતા ઘટકોની અને તેના પ્રમાણની માહિતી આપે છે. જેથી પાક લેતા અગાઉ જમીનની ખાસ પ્રકારની ઊણપને દૂર કરી શકાય છે. અને આમ, જે–તે પાક માટે જમીનને પાક અનુકૂળ કહી શકાય છે. તેથી જમીન ઊંચી ઉત્પાદકતા આપવા માટે કાર્યક્ષમ બને છે. આ ઉપરાંત જે તે જમીન ક્યા પાકને અનુકૂળ છે તે પણ જાણી શકાય.
16. ખેત ઉત્પાદન વધારવા જરૂરી અન્ય ઉપાયો જણાવો.
ઉત્તર : કૃષિક્ષેત્રની ઉત્પાદકતા વધારવા માટે ખેડૂતોને શિક્ષિત કરવા અથવા ખેતીની નવીન પ્રકારની પદ્ધતિઓથી માહિતગાર કરવાથી ખેડૂતની કાર્યપ્રણાલીમાં ફેરફાર થાય છે. તે અને ગ્રામ્ય અર્થતંત્રના કુરિવાજો વગેરે બાબતમાં તેમને જાગૃત કરી તેમજ માત્ર પ્રારબ્ધવાદને સહારે બેસી ન રહેવા બાબત તેમને સમજૂતી આપી શકાય છે. કૃષિમેળા જેવા તમામ નવીનતમ ઉપાયો ખેત–ઉત્પાદકતા વધારવા ઉપયોગી સાબિત થાય છે.
આ ઉપરાંત ખેડૂતોને ખેતી સંલગ્ન પ્રવૃતિ જેવી કે પશુપાલન, મરઘાં–બતકાં ઉછેર, ફૂડ પ્રોસેસિંગ કાર્યો, જંગલ જેવા સંસાધનોના વ્યાપક ઉપયોગથી એવા નાના પાયાના ઉદ્યોગોનો વ્યાપ જો ગ્રામ્ય અર્થતંત્ર સુધી ફેલાવવામાં આવે તો આવા ઉદ્યોગો સાથે ગ્રામ્ય અર્થતંત્રોનો વિકાસ થશે જે ખેતીને સહાયક બનતાં વાસ્તવમાં ખેત–ઉત્પાદકતા વધારવી શક્ય અને સરળ બનશે.
16. ખેત ઉત્પાદન વધારવા જરૂરી અન્ય ઉપાયો જણાવો.
ઉત્તર : કૃષિક્ષેત્રની ઉત્પાદકતા વધારવા માટે ખેડૂતોને શિક્ષિત કરવા અથવા ખેતીની નવીન પ્રકારની પદ્ધતિઓથી માહિતગાર કરવાથી ખેડૂતની કાર્યપ્રણાલીમાં ફેરફાર થાય છે. તે અને ગ્રામ્ય અર્થતંત્રના કુરિવાજો વગેરે બાબતમાં તેમને જાગૃત કરી તેમજ માત્ર પ્રારબ્ધવાદને સહારે બેસી ન રહેવા બાબત તેમને સમજૂતી આપી શકાય છે. કૃષિમેળા જેવા તમામ નવીનતમ ઉપાયો ખેત–ઉત્પાદકતા વધારવા ઉપયોગી સાબિત થાય છે.
આ ઉપરાંત ખેડૂતોને ખેતી સંલગ્ન પ્રવૃતિ જેવી કે પશુપાલન, મરઘાં–બતકાં ઉછેર, ફૂડ પ્રોસેસિંગ કાર્યો, જંગલ જેવા સંસાધનોના વ્યાપક ઉપયોગથી એવા નાના પાયાના ઉદ્યોગોનો વ્યાપ જો ગ્રામ્ય અર્થતંત્ર સુધી ફેલાવવામાં આવે તો આવા ઉદ્યોગો સાથે ગ્રામ્ય અર્થતંત્રોનો વિકાસ થશે જે ખેતીને સહાયક બનતાં વાસ્તવમાં ખેત–ઉત્પાદકતા વધારવી શક્ય અને સરળ બનશે.
17. હરિયાળી ક્રાંતિ સમજાવો.
ઉત્તર : આધુનિક ખેતીમાં આધુનિક ટેક્નોલોજી જેમ કે હાઇબ્રિડ બિયારણ, રસાયણિક ખાતર, જંતુનાશક દવાઓ, ખેતી માટેનાં નવાં યંત્રો, સિંચાઇ પદ્ધતિઓ વગેરેનો ઉપયોગ થયો. જેન કારણે ખેત–ઉત્પાદનમાં અભૂતપૂર્વ વધારો થયો જેને એક પ્રકારની ક્રાંતિ ગણવામાં આવી. આ ક્રાંતિ ખેતીક્ષેત્રમાં થયેલ હોવાથી તેને ‘હરિયાળી ક્રાંતિ’ ના નામે ઓળખવામાં આવી.
વર્ષ 1960-61 માં ખેતીક્ષેત્રની નવી ટેક્નોલોજીનો ઉપયોગ ભારતના માત્ર સાત જિલ્લાઓમાં ‘પાઇલટ પ્રોજેક્ટ’ રૂપે કરવામાં આવ્યો. જેને શરૂઆતમાં IADP (Intensive Agricultural District Program) એટલે કે જિલ્લાઓ માટેનો ‘સઘન ખેતીનો કાર્યક્રમ’ સ્વરૂપે ઓળખાયો.
સમય જતાં તેની અદભુત સફળતાને કારણે તે આખા દેશ પર લાગુ પાડવામાં આવ્યો ત્યારે તેને HYVP (High Yielding Verities Program) એટલે કે ‘ઊંચી ઉત્પાદકતા આપતી જાતોનો ક્રાર્યક્રમ’ નામથી ઓળખાયો. જેને ‘હરિયાળી ક્રાંતિ’ ના નામથી પણ ઓળખવામાં આવે છે. આ ઉપરાંત તેને ‘ આધુનિક ખેત ટેક્નોલોજીનો કાર્યક્રમ’ અથવા ‘બિયારણ ખાતર અને પાણીની ટેક્નોલોજીનો કાર્યક્રમ’ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.
18. પાકની ફેરબદલી સમજાવો.
ઉત્તર : પાકની ફેરબદલી એ દેશમાં લેવાતા જુદા–જુદા પાકો માટે ઉપયોગમાં લેવાતી ખેડાણ પામેલ જમીનના વિસ્તાર દ્વારા મેળવી શકાય છે.
પાકની ફેરબદલી એ ખેતીકાર્યોનું સ્વરૂપ દર્શાવે છે.
સામાન્ય રીતે બે પ્રકારના પાક હોય છે : (1) અનાજનો પાક
(2) અનાજેતર પાક, જેને રોકડિયા પાક તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.
અનાજના પાકમાં ઘઉં, ચોખા, બરછટ અનાજ (બાજરી, જુવાર, મકાઇ વગેરે) અને કઠોળનો સમાવેશ થાય છે.
રોકડિયા પાકમાં વિવિધ તેલીબિયાં (મગફળી, તલ, એરંડો, સોયાબીન, અળસી, સૂર્યમૂખી વગેરે) ઉપરાંત શેરડી, રબર, કપાસ, શણ વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.
સમયાંતરે આ બંને પાકની અસરપરસ બદલી કરવામાં આવે તેને પાકની ફેરબદલી કહેવામાં આવે છે.
1950-51માં અંદાજે 75% અનાજનો પાક અને 25% રોકડિયો પાક લેવામાં આવતો હતો. ત્યારબાદ 1966 થી દેશમાં ‘હરિયાળી ક્રાંતિ’ના ઘટકોનો ઉપયોગ અમલમાં આવતાં પાકની ફેરબદલી જોવા મળી છે. 1970-71માં અનાજનાં પાક અંદાજે 74% જ્યારે રોકડિયો પાક 26% લેવાયો હતો.
19. પાકની ફેરબદલી માટે જવાબદાર મુખ્ય (પરિબળો) કારણો સમજાવો.
ઉત્તર : પાકની ફેરબદલી માટેનાં જવાબદાર બે મુખ્ય કારણો છે :
(1) ટેક્નોલોજીકલ પરિબળો :
કોઇ એક વિસ્તારમાં પાકની ફેરબદલી એ જમીન, આબોહવા, વરસાદ વગેરે બાબતો પર આધાર રાખે છે. દાત., મધ્યપ્રદેશમાં વર્ષો સુધી બાજરીનો પાક લીધા બાદ ચોખાનો પાક લેવામાં આવે છે. ભારતમાં ઘણાં રાજ્યોમાં સિંચાઇની સગવડોના આધાર પર શેરડી, તમાકુ જેવા પાક લેવામાં આવે છે. આમ, પાકની ફેરબદલી મૂડી, નવાં બિયારણો, ખાતરો, ધિરાણની સગવડો વગેરેના આધારે શક્ય બને છે.
(2) આર્થિક પરિબળો :
પાકની ફેરબદલી માટે આર્થિક પરિબળો પર અગત્ય ધરાવે છે. આ આર્થિક પરિબળો નીચે મુજબ છે :
(1) કિંમત અને આવક મહત્તમ બનાવવી
(2) ખેતીજન્ય સાધનોની ઉપલબ્ધતા
(3) ખેતરનું કદ
(4) વીમા–રક્ષણ
(5) મુદ્દત (જમીન માલિક પાસેથી મળેલ જમીનની મુદ્દત) વગેરે આ પરિબળોની ઉપલબ્ધરા કે ઊણપ જે–તે પાકની પસંદગી કે ફેરબદલી માટે જવાબદાર હોય છે.
20. પાક સંરક્ષણ સમજાવો.
ઉત્તર : જંતુનાશક દવાઓના ઉપયોગ વડે ખેત–ઉત્પાદકતા વધવી જોઇએ. પરંતુ ભારતમાં જંતુનાશકોનો હેક્ટર દીઠ વપરાશ ઘણો ઓછો છે.
આર્થિક સર્વે 2015-16 મુજબ ભારતમાં માત્ર 0.5 કિગ્રા પ્રતિ હેક્ટર જંતુનાશક દવાનો ઉપયોગ થાય છે. જ્યારે અમેરિકામાં પ્રતિ હેક્ટર 7.0 કિગ્રા, યુરોપમાં 2.5 કિગ્રા, જાપાનમાં 12 કિગ્રા અને કોરિયામાં 6.6 કિગ્રા જંતુનાશક દવાનો ઉપયોગ થાય છે.
ભારતમાં 15 થી 25 % પાક જંતુઓ, રોગો, નીંદણ અને પશુ–પંખીઓના કારણે નુકશાન પામે છે. જેને બચાવી શકાય છે.
જંતુનાશક દવાઓ વિશેની યોગ્ય માહિતીનો અભાવ, નીચી ગુણવત્તાવાળા જંતુનાશક દવાઓ અને જંતુનાશક દવાઓના વપરાશ અંગેની માહિતીનો અભાવ એ ભારતના મોટા પ્રશ્નો છે.
ભારતમાં થતા જંતુનાશક દવાઓનો અયોગ્ય ઉપયોગ પર્યાવરણ અને માનવજાત માટે મોટા પ્રાણઘાતક બની રહ્યા છે.
ભારતના ખેડૂતોને જંતુનાશક દવાઓના જુદા–જુદા પ્રકારો અને તેમના ઝેરીપણા વિશે માહિતી આપવા માટે CIBRC (Central Insecticide Board and Registration Committee) કાર્યરત છે. જે ખેડૂતોને માહિતગાર કરવા વિવિધ માર્ગદર્શિકાઓ બહાર પાડે છે. જે જંતુનાશકોના પ્રમાણ, ઉપયોગોનો ગાળો અને ઝેરીપણા વિશેની સમજ આપે છે.
આ માહિતીનો વ્યાપ ખેડૂતોમાં વધારવો જોઇએ. જેથી જંતુનાશક દવાઓ પર્યાવરણ સંવર્ધક બને. બિનઝેરી અને સસ્તી બને જેથી નાના ખેડૂતો પ્રોત્સાહિત થાય અને ખેત–ઉત્પાદકતામાં વધારો થાય.
21. કૃષિસંસોધન સમજાવો.
અથવા
ICAR નું પૂરું નામ આપી તેનું કાર્ય જણાવો.
ઉત્તર : ICAR (Indian Council of Agricultural Research) એ એવી એક માત્ર સંસ્થા છે. જે ભારતમાં વિવિધ કૃષિ–સંશોધનો કરાવે છે, તે માટેની વ્યવસ્થાઓ કરે છે. અને તે માટેની મદદ પૂરી પાડે છે. આ ઉપરાંત દેશમાં ખેતી સહિત બાગાયતી ખેતી, મત્સ્યપાલન અને પશુપાલન વિજ્ઞાન વિશે જ્ઞાન ફેલાવવામાં મદદ કરે છે. ICAR એ હરિયાળી ક્રાંતિના વિસ્તાર માટે પાયાનું કાર્ય કર્યું છે. તેણે રાષ્ટ્રીય અનાજ–પ્રાપ્તિ અને પોષણયુક્ત રક્ષણ મળી રહે તે માટે શક્ય તેટલા પ્રયત્નો પણ કર્યા છે.
0 Comments