સોરઠી બોલીનો કોશ

[શબ્દો અને રૂઢિપ્રયોગો]

કૂમચી            : ચાબુક

કેની કોર         : કઈ બાજુ

કોકરવાં          : કાનની વચ્ચે પુરુષને પહેરવાનાં

કોટિયું            : મુખ્યત્વે પુરુષને પહેરવાનું ઘરેણું, ચોરસી, કાંઠલી

કોઠો              : (1) કિલ્લાનો કોઠો, (2) હૃદય

કોલું               : શેરડીનો રસ કાઢવાનો સંચો

કોળી              : હાથના પંજામાં પકડી શકાય તેટલું માપ

ક્યડી              : જે ઘોડીની કેશવાળી તથા પૂંછડાનો રંગ કાળો ને શરીર રાતું હોય, તેને ક્યડી કહેવાય.

ખડકીના ઠેલ      : બારસાખની અંદરના ભાગે બારણું ટેકવવાનું લાકડું

ખડાં છોગાં        : મોટાં, ઊભાં છોગાં

ખપેડા             : દેશી ઘરના છાપરામાં નળિયા નીચે વળીઓ ઉપર વાંસની ચીપોને સીંદરીથી બાંધી નળિયાં રહી શકે તેવો માળખો તૈયાર થાય તે

ખમૈયા             : ક્ષમા

ખરચી             : પૈસો

ખવીસ            : ભૂતપ્રેત

ખળાવા (જમીન) : પંદરેક ફૂટ ત્રિજ્યાની જમીન (જેના પર ખળું થઈ શકે)

ખળું               : સીમમાં પાકેલાં ડૂડાં લણીને ગામને પાદર લાવી ગાર લીંપી તેમાં ઢગલો કરી, તે પછી બળદનું હાલરું કરી ડૂંડાંમાંથી દાણા છૂટા પાડવાની જગ્યા

ખળું થઈ જવું    : ઢગલો થઈ જવો.

ખળેળવું          : મૂત્ર કરવું

ખંડાવું            : ખંડિત થવું

ખંપાળી          : ખેડૂતોનું લાકડાનું દાંતાવાળું પાવડાના આકારનું ઓજાર

ખાજલી, લેરિયું અને સાંકળી ભાત : ગોળગોળ જલેબીના ગૂંચળા જેવી ભાત, દરિયાનાં મોજાં જેવી તરંગિત લીટીની ભાત, સાંકળ જેવી ભાત (રોટલા ઘડનારના હાથનાં ઘરેણાથી રોટલામાં પડતી ભાત)

ખાડું             : ભેંસોનું ટોળું

ખાબકવું        : ઝંપલાવવું

ખાલ             : ચામડી

ખાસદાર        : ઘોડાનો રખેવાળ

ખાંપણ          : કફન

ખુટામણ        : વિશ્વાસઘાત

ખૂટલ            : વિશ્વાસઘાતી

ખૂંટ              : જમીનની સીમા દર્શાવતું નિશાન

ખૂંદણ           : (ઘોડાં) પગ પછાડે તે

ખેપટ            : ધૂળ

ખોઈ             : પછેડીના છેડા સામસામે બાંધી બનાવેલી ઝોળી

ખોખરધજ       : ઘરડું, જબ્બર શરીરવાળો પુરુષ (‘કુક્કુટધ્વજ’ પરથી ખોખડધજ)

ખોટીલાં (ઘોડાં) : ખામીવાળાં(આંખ નીચે, દાઢી ઉપર, હૃદય ઉપર, ડોકના મૂળમાં, કાન પાસે, ઢીંચણ ઉપર, જમણે પગે વગેરે સ્થાને ભમરી હોય એ ઘોડાં ખોટીલાં ગણાય)

ખોભળ         : કુંડલી, ભૂંગળી

ખોભળા        : વઢિયારા બળદનાં શીંગડાંને પહેરાવવાનો ભરત ભરેલો શણગાર

ખોળાધરી      : બાંયધરી, જામીન

ખોળો ભરવો  : સ્ત્રીનું સીમંત ઊજવવું

ગજાદાર        : ઊંચા કદનો

ગજાસંપત      : યથાશક્તિ

ગડેડવું          : ગર્જના કરવી.

ગઢવો           : ચારણ (અસલ ચારણને ગઢની ચાવીઓ સોંપાતી તે પરથી)

ગણ             : ગુણ, ઉપકાર

ગદરવું           : ગુજારો કરવો

ગબારો          : આકાશ સુધી ઉછાળો

ગભરુડાં         : ગરીબડાં

ગભૂરડા          : નાના નિર્દોષ બાળકો

ગરજાં            : ગીધ

ગલઢેરો          : કાઠી દરબાર

ગલઢો           : ઘરડો

ગસત           : ગિસ્ત, ફોજ

ગહેકાટ         : ટૌકાર

ગળ             : ગોળ

ગળથુથી        :  જન્મેલા બાળકને ગોળનું પાણી પાવાની વિધિ

ગળહાથ, ગળાત : ગળાના સોગંદ, ગળાથ, ગળે હાથ, સોગંદ (જે માણસના સોગંદ ખાવાના હોય તેની ગરદને હાથ મુકાય છે.)

ગળામણ       : મિષ્ટાન્ન

ગળા સુધી      : ઠાંસી ઠાંસીને

ગળ્યું             : મીઠું

ગંગા-જમની તાર : હોકામાં મઢેલા, સોના-રૂપાના તાર

ગાડાખેડુ         : ગાડું હાંકનાર

ગાડાના ગૂડિયા : પૈડાં પાછળ રહીને, નીચે રહીને

ગાડાંની હેડ્ય : ગાડાંની હાર

ગાભા જેવી : ઢીલી

ગાભો        : લૂગડાંનો ડૂચો

ગામડી       : ગામડું

ગામતરું      : પ્રવાસ

ગામતરુ થવું : મૃત્યુ થયું

ગામોટ        : ગામનો બ્રાહાણ, જે સંદેશો લઈ જવા વગેરેનું કામ કરે છે.

ગાળ બેસવી : કલંક લાગવું

ગાળી         : ખીણ, નળ્ય

ગાંદળું        : પિંડો

ગિસ્ત         : ફોજ

ગીગી         : દીકરી

ગૂડી           : ભેંશના ગોઠણ

ગૂઢાં           : ઘેરાં, કાળા ભૂખરા રંગના

ગોકીરો        : બૂમાબૂમ

ગોઠ           : ઉજાણી, ગોષ્ઠી, આનંદ-પ્રમોદ

ગોબો         : ગઠ્ઠાવાળી લાકડી

ગોરમટી      : લીંપણ કરવાની ધોળી માટી

ગોલકીનો     : ગુલામડીનો (કાઠીઓમાં પ્રચલિત ગાળ)

ગોલા          : ગુલામ, રાજમહેલના ચાકરો

ગોવાતી       : ગોવાળ

ઘર કરવું       : લગ્ન કરવું

ઘાણ્ય          : ગંધ

ઘારણ          : ગાઢ નિદ્રામાં પડવું

ઘાંસિયા        : ઘોડાના પલાણ પર નાખવાની. ગાદી

ઘુઘવાટ         : ગર્જના

ઘેઘૂર                 : મસ્ત

ઘેરો             : ટોળું

ઘોંકારવું        : ઘોંચવું

ચડભડવું       : બોલાચાલી થવી

ચડિયાતી આંખો : આંખના ગોખલામાંથી બહાર નીકળતી, મોટી આંખો

ચરણિયો       : ઘાઘરો

ચસકાવવું       : ત્વરાથી પીવું

ચંભા             : તોપથી નાની બંદૂકોના મૂઠી જેવડા ગોળા

ચાડીકો          : તપાસ રાખનાર

ચાડીલો          : હઠીલો

ચાપડા ભરેલી (લાકડી) : 
ત્રાંબા- પિત્તળના તારથી ગૂંથીને ચોરસ ભાત પાડેલી

ચાપવું            : પુરુષના કાનની બૂટમાં પહેરવાનું સોનાનું ઘરેણું

ચારજામો         : ઘોડા પરનું પલાણ

ચાળો             : વિચિત્ર હાવભાવ

ચાંદરાત           : બીજની તિથિ

ચાંદૂડિયાં          : વાંદરા-નકલ

(ઘોડી) ચાંપવી   : દોડાવી મૂકવી

ચિચોડો            : શેરડીનો રસ કાઢવાનો સંચો, કોલુ

ચૂડાકર્મ            : વિધવા થતાં સ્ત્રીની ચૂડી ભાંગવાની ક્રિયા

ચે                  : ચેહ, ચિતા

ચોકડું             : લગામ

ચોથિયું           : ચોથો ભાગ

ચોલટા           : ચોર

ચોળિયું          : પાણકોરું

ચોંપ             : ઝડપ, સાવચેતી

છાપવું           : પ્રવાહી વસ્તુની અંજલિ લેતાં હથેળીમાં પડે તે ખાડો

છાલકાં          : ગધેડાં પર બોજો ભરવાનું સાધન

છૂટકો           : નિકાલ